Năng lực trách nhiệm hình sự là điều kiện cần thiết để có thể xác định con người có lỗi khi họ thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội. Chỉ người có năng lực trách nhiệm hình sự mới có thể là chủ thể của tội phạm.
Theo qui định của bộ luật hình sự 2015: chủ thể của tội phạm bao gồm con người và pháp nhân thương mại. Trong bài viết này, chúng tôi sẽ đề cập đến năng lực trách nhiệm hình sự của cá nhân.
Năng lực trách nhiệm hình sự được cấu thành từ hai yếu tố: Thứ nhất, khả năng nhận thức và khả năng điều khiển hành vi. Thứ hai: Độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự.
Thứ nhất: Khả năng nhận thức và khả năng điều khiển hành vi
Năng lực nhận thức có ở mỗi con người từ khi mới sinh ra. Nó phát triển và hoàn thiện theo sự phát triển của cấu tạo sinh học cơ thể con người qua quá trình lao động và giáo dục trong xã hội. Đến một thời điểm nhất định trong đời sống của con người thì năng lực này mới được xem là tương đối đầy đủ.
Như vậy, năng lực trách nhiệm hình sự hình thành trên hai cơ sở: sự phát triển sinh học của cơ thể và đời sống xã hội.
Bộ luật Hình sự không quy định một người như thế nào là thoả mãn điều kiện về khả năng nhận thức và khả năng điều khiển hành vi mà chỉ đề cập đến trường hợp người mất khả năng nhận thức và mất khả năng điều khiển hành vi.
Như vây, để nhận biết một người đủ năng lực nhận thức và khả năng điều khiển hành vi hay không phải dựa vào hai yếu tố trên.
Thứ hai, độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự
Con người từ khi sinh ra đã có ý thức nhưng không phải có ý thức là có năng lực trách nhiệm hình sự mà phải qua một quá trình phát triển về tâm, sinh lý trong điều kiện xã hội nhất định thì năng lực đó mới hình thành. Như vậy, năng lực trách nhiệm hình sự là khả năng nhận thức về tính nguy hiểm và khả năng điều khiển hành vi của mình. Vì vậy, để một con người có thể nhận thức được tính nguy hiểm cần phải đạt đến một độ tuổi nhất định.
Khi đặt đến một ngường tuổi nào đấy thì con người cũng sẽ phát triển vể cơ thể cũng như tâm sinh lý.
Độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự ở mỗi quốc gia sẽ được quy định khác nhau.
Theo Điều 12 Bộ luật Hình sự năm 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009 có quy định về tuổi chịu trách nhiệm hình sự: “1. Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm. 2. Người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng”.
Như vậy, để một con người có đầy đủ năng lực trách nhiệm hình sự phải đáp ứng đủ hai điều kiện trên.